Postawa społeczno - polityczna i forma ideologii, łącząca przywiązanie do własnej ojczyzny oraz poświęcenie dla własnego narodu - z szacunkiem dla innych narodów i poszanowaniem ich suwerennych praw.

Powyższy temat to zapis "zmagań z polskością". Będzie skupiony na utworach analizujących wady narodowe, stosunku do Polski i będzie propagował modele zachowań patriotycznych. W różnych epokach sylwetka Polaka ukazywana była na odmiennym tle; zasadniczą alternatywą pozostaje wybór między walką (romantyzm, literatura wojenna), a pracą (pozytywizm).

Najważniejsze artystyczne wypowiedzi o Polsce i Polakach w renesansie należą do Jana Kochanowskiego. Poeta w tych utworach zdobył się na wnikliwą krytykę ustroju państwa. W "Odprawie posłów greckich" mitologiczny temat posłużył mu jako pretekst do wyrażania sądów współczesnych. Pieśń chóru: "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie" jest wołaniem o odpowiedzialność rządzących krajem. Drugi utwór Kochanowskiego dotyczący tej samej problematyki to "Pieśń o spustoszeniu Podola". W utworze tym będącym reakcją na niszczycielski najazd tatarski, autor podkreśla wyższość cywilizacyjną Polaków nad barbarzyńskim najeźdźcą i postuluje stworzenie zawodowej armii. Całość kończy sentencja: "Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą i po szkodzie głupi".

Polskość, patriotyzm, wady narodowe to ciągle powracający motyw polskiej literatury oświeceniowej. Świadczy o tym chociażby tytuł wielkiego dzieła historycznego Adama Naruszewicza "Historia narodu polskiego". Wzniosłą pochwałą uczuć patriotycznych jest sławny "Hymn do miłości ojczyzny" Ignacego Krasickiego, w którym patriotyzm łączy się z cierpieniem.

Wady narodowe Polaków znajdziemy w oświeceniowej twórczości satyrycznej. Ulubionym obiektem ataków jest "fircyk" czyli zapatrzony w cudzoziemszczyznę próżniak. Takim bohaterem jest Szarmancki z "Powrotu posła" Juliana Ursyna Niemcewicza. W dramacie tym spotykamy również krytykę sarmaty z góry wrogiego wobec wszelkich zmian - starosta Gadulski.

Utrata niepodległości przez Polskę przyniosła szereg liryków patriotycznych.

W wierszu "Do narodu" Jakub Jasiński wzywa do wzięcia udziału w powstaniu. W "Żalach Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" Franciszek Karpiński wspomina świetność Polski i opłakuje jej upadek, natomiast Józef Wybicki pisze "Pieśń legionów polskich we Włoszech", która po niewielkich zmianach jest do dziś hymnem narodowym.

Problematyka narodowa zdominowała literaturę polskiego romantyzmu. Dramatyczne doświadczenia narodu bez państwa sprawiły, że większość dzieł powstałych w tym okresie dotyczy Polaków, polskości, Polski i jej losu, patriotyzmu.

"Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza sięga po kostium historyczny by ukazać tragizm, który nieodłącznie towarzyszy patriotyzmowi w czasie niewoli. Miłość do ojczyzny wymaga od bohatera działań sprzecznych z etyką chrześcijańską, etosem rycerskim. Od tej pory patriotyzm wiąże się z najwyższymi ofiarami.

O tym właśnie mówi Mickiewicz w głośnym wierszu "Do matki Polki", który jest ironicznym apelem do matek, by jeśli dojrzą u syna "genijuszu świetność", wcześniej zaczynały przyzwyczajać go do łańcuchów, taczek czyli do przyszłego losu kończącego się najczęściej na szubienicy.

III część "Dziadów" opowiada o procesie wileńskich filomatów, który przedstawiony został przez Mickiewicza jako przykład okrucieństwa zaborców. Widzenie Księdza Piotra zawiera mesjanistyczną wykładnię historii i przyszłego losu Polski. Rozbiory i upadek powstania listopadowego zyskują wartość podobną do męki i śmierci Chrystusa: przyniosą światu wolność, zaś Polska tak jak Chrystus zmartwychwstanie.

W "Panu Tadeuszu" polskość staje się wartością samoistną. Tradycyjne wady Polaków jak kłótliwość, pieniactwo, prywata, uleganie modom, przedstawiane są raczej humorystycznie i w końcu zostają przezwyciężone. Zakończenie poematu zawiera wizję wyzwolenia Polski.

Do powstania listopadowego i lat bezpośrednio popowstaniowych nawiązuje Juliusz Słowacki w "Lilli Wenedzie". Do dramatu autor dołączył wiersz "Grób Agamemnona", który jest oskarżeniem Polski szlacheckiej, jej wad np. głośne "pawiem narodu byłaś i papugą, a teraz jesteś służebnicą cudzą".

Pozytywistyczną koncepcję patriotyzmu obrazuje opowiadanie Elizy Orzeszkowej "A...B...C...", którego bohaterka nielegalnie uczy języka polskiego dzieci pochodzące z ubogich warstw społecznych. Rolę romantycznej tradycji niepodległościowej w kształtowaniu i zachowaniu polskości opisuje nowela Henryka Sienkiewicza "Latarnik", ukazująca niezwykłą moc "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Z roku 1900 pochodzi znany wiersz Władysława Bełzy pt. "Wyznanie wiary dziecięcia polskiego", znany również od pierwszych słów utworu jako "Kto ty jesteś? Polak mały".

Patriotyczne postawy Polaków podczas II wojny światowej były przez literaturę opisywane obszernie np. "Droga wiodła przez Narvik" Ksawerego Pruszyńskiego, "Bitwa o Monte Cassino" Melchiora Wańkowicza.

Rozliczeniem ze stereotypową polskością jest rozgrywająca się w środowisku polskiej migracji w Argentynie powieść Witolda Gombrowicza "Trans-Atlantyk", pełna nawiązań do "Pana Tadeusza". W założeniu Autora powieść miała być prawdziwym, bo w odróżnieniu od Mickiewiczowskiego poematu, "potwornym" zwieńczeniem polskiego sarmatyzmu. Ta brzydota według autora oderwie wreszcie Polaków od poczciwej, Mickiewiczowskiej ojczyzny, by zaprowadzić do prawdziwie pięknej i zwróconej w przyszłość "Synczyzny".