Jak mówi definicja - praca to zabiegi człowieka, których celem jest zdobycie pożywienia i środków do życia, wyznaczające jego pozycję w społeczeństwie, służące również samorealizacji; podstawowe zajęcie, wykonywany zawód i związany z nim zakres obowiązków.

Świat jest według biblijnej Księgi Rodzaju efektem sześciodniowej pracy Boga. Dla pierwszych ludzi praca nie była ciężarem. Zmęczenie pojawiło się jako dopełnienie kary wygnania za popełnienie grzechu pierworodnego.

Dwanaście trudnych prac musiał wykonać mityczny Herkules; polegały one głównie na zabijaniu lub uprowadzaniu groźnych zwierząt. Najbardziej znaną z owych prac jest oczyszczenie w ciągu doby nigdy niesprzątanych stajni Augiasza. Niekończącą się pracę wykonywał po śmierci jako karę inny bohater mitów greckich - Syzyf. Wtaczał on ciężki głaz na górę, aby u kresu wysiłku wymykał mu się z rąk, zmuszając do ciągłego wysiłku.

Praca jest częstym tematem ziemiańskiego nurtu literatury staropolskiej. Mikołaj Rej w "Żywocie człowieka poćciwego" ukazuje życie szlachcica we własnym majątku. Każda pora roku wymaga odpowiednich prac gospodarskich. Wiosną "człowiek poćciwy" rozsadza drzewka, zbiera mszyce, sadzi róże, sieje zioła itp.

Prace te traktowane są jako przyjemność, dającą człowiekowi poczucie związku z naturą i równowagę ducha. Zupełnie inaczej wygląda praca w sielance Szymona Szymonowica "Żeńcy". Utwór ukazuje wyzysk chłopów pańszczyźnianych przez szlachtę, którą reprezentuje Starosta. Zmusza on ludzi do pracy ponad siły i bije ich.

Praca jest kluczowym pojęciem ideologii polskiego pozytywizmu. Hasło "pracy organicznej" skrywało postulaty różnych, w zależności od miejsca i czasu, działań na rzecz narodu, podejmowanych z poszanowaniem prawa. Polegała ona na przykład na działalności oświatowej, propagowaniu nowoczesnych metod gospodarki rolnej. Następne hasło "praca u podstaw" głosiło program przeciwdziałania rusyfikacji chłopów polskich, budzenia w nich świadomości narodowej. Ta problematyka pracy obecna jest we wszystkich znaczących dziełach literackich polskiego pozytywizmu.

Praca ponad siły w niebezpiecznych warunkach może być dla człowieka przekleństwem. O tym mówi opowiadanie Marii Konopnickiej "Miłosierdzie gminy". Wystawiony na licytację przez gminę stary człowiek zostaje "kupiony" przez jednego z mieszkańców wioski. Za opiekę nad nim gmina płaciła niewielką kwotę. Jednak zamiast opieki, starca czeka poniżająca praca ponad siły.

Pracę dającą radość i satysfakcję spotykamy w powieści "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej. Praca jest sensem życia Marty oraz Jana i Anzelma Bohatyrowiczów. Daje nie tylko utrzymanie, ale przede wszystkim poczucie godności. Wszystkie wartościowe postacie tej powieści pracują, bo tylko praca według autorki pozwala na prawdziwie godne życie.

Również w "Lalce" Bolesława Prusa praca przynosi satysfakcję, poczucie spełnionego obowiązku bohaterom powieści - Ignacemu Rzeckiemu, Stanisławowi Wokulskiemu, Julianowi Ochockiemu. Ale wszystko według powieściopisarza zależy od warunków w jakich jest wykonywana. I tak miejska biedota z Powiśla mimo pracy ponad siły, nie jest w stanie zarobić na godne życie.

Wiara w wielką moc pracy powraca w twórczości Stefana Żeromskiego. Tytułowa bohaterka opowiadania "Siłaczka" poświęca swoje życie na nauczaniu wiejskich dzieci. Doktor Tomasz Judym z "Ludzi bezdomnych" rezygnuje z osobistego szczęścia, postanawiając bez reszty poświęcić się pracy.

Z innej perspektywy opisał pracę wiejską w "Chłopach" Władysław Stanisław Reymont. Podobnie jak w "Nad Niemnem" praca na roli jest czymś wzniosłym i pięknym, choć trudnym. Najlepiej oddaje to wstrząsająca scena śmierci Macieja Boryny. Ciężko chory Boryna wychodzi nocą na pole i zamiast ziarna wysiewa z płachty ziemię. Praca może być więc traktowana jako swoiste zwracanie "siebie" naturze, wpisuje człowieka w porządek przyrody, który jest porządkiem życia i śmierci.

O tym, że praca może człowieka upodlić ukazują utwory mówiące o hitlerowskich lagrach i stalinowskich łagrach. W opowiadaniu "Proszę państwa do gazu" Tadeusz Borowski opisał oświęcimską fabrykę śmierci.

Nieludzko stłoczonych Żydów wyprowadzają inni więźniowie, odbierają im wszystkie rzeczy, są bezwzględni, mają w tym swój interes. Oficjalnie wolno im brać przywiezione przez skazanych na śmierć w komorach gazowych jedzenie, ale przy okazji również zaopatrywali się w ubrania i alkohol. Dlatego więźniowie cenili pracę przy transporcie.

Nieludzki system pracy w sowieckich łagrach opisał Gustaw Herling - Grudziński w "Innym świecie". Odziani w łachmany więźniowie pracowali długie godziny na mrozie przy wyrębie lasu. Od jakości pracy zależała jakość wyżywienia. Oceniano jednak efekty pracy całej brygady, dlatego jeśli jeden więzień słabł, narażał kolegów na mniejsze racje żywnościowe. System ten prowadził do wzajemnej nienawiści między więźniami.

Nad bramą wejściową obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu znajduje się napis po niemiecku "Arbeit macht frei" (praca czyni wolnym). Słowa te oddają przewrotność i grozę totalitaryzmu.